By; Dr. Lian Hmung Sakhong: Chin National Front (CNF), Chinland Club Members sin ah Lunglawmhnak Bia, (28-June-2020) Nai ah Biscope (Movie) pakhat ka zoh. “Troy” ti mi kha asi. Adonghnak ah, tuanbia chimpa (Narrator) nih achim mi te nih ka lung aka suk hai ngai. Achim mi cu: Hector le Achilles te hna, minthang le paralttha hna chan ah achuak mi, tlangval zaaran nih: “Hector le Achilles te hna chan ah kan rak chuah, kan rak isem ve cu: Kan van attha tuk”, an ti len te lai. Cun hmailei chan tampi hnu zong ah thlangval patthawng pattha achuak mi hna nih, “Hector le Achilles te pawl chan ah kan rak chuah, kan rak isem ve lo cu apawi tuk! Kha chan ah khan rak isem ning law, kan min te tal tuanbia ah atang ve hnga”, ti in an hram len te lai, ati.
Nihin Chin mino tampi nih, CNF chan ah kan rak chuah, kan rak isem ve mi hi, kan van attha tuk! CNF member asi mi cu kan van attha chinchin. CNF chung taktak aa tel kho lo nain, CNF abawm mi vial te zong an van attha. Nan techin, nan fapar nih: Ka pu le Ka pi cu CNF chan ah an rak chuak i, an rak isem ve; Ka pu cu, Ka pi cu CNF member arak si; Ka pu nih fawh, Ka pi nih fawh CNF cu arak dir pi hna i, arak bawmh len hna cu, tiah tuanbia ah an chim len te lai. Cu caah CNF chan ah achuak mi Chin nusal pasal vial te, kan van attha, mi vanttha kan si, ti hi philh hlah usih.
Zei ruang ah? Zei ruang ah dah mivanttha kan si kan ni ti khawh? Aruang a um! Mi tling asi ve ko mi; Nusal ttha le pasal ttha aa ti ve mi poh poh nih cun RAM le MIPHUN caah rian ttuan, thazaang chuah, aherh ah cun NUNNAK thap hmanh an ngamh dih. Asinain, chanchia ah achuak mi, mi vanchia hna caah, ram le miphun ca rianttuan an duh len, thazaang chuah an duh len, nunnak thap hmanh an ngamh len ko nain: attuannak hmunhma arak um lo. Thazaang chuah thiam asi lo. Nunnak vathapnak can le hmunhma zong a um tawn lo. Ram le miphun ca rian ttuan ti mi cu, acaan te aum, ahmun te aum. Cu ban tuk hmunhma le ani khua, achan achuah lo ah cun: ttuan cu an ttuan len ko lai. Thazaang zong an chuah lente ko lai. Asinain, tuanbia ah atang hnga mi “Dothlennak” cu asi lai lo. CNF cu dothlennak a tuah mi kan si. Dothlennak cu tuanbia ah acang lai i, zungzal in ahmun te lai.
Chin miphun kan tuanbia kan zoh tik ah: kan miphun le kan ram dirhmun aa tlen ter mi, miphun le ram caah ramrian ttuannak le dothlennak hi an rak um len ko. Kum 1872 lio ah Mirang nih kan ram “Khua thlang” (Mizoram) arak lak lio ah kan pupa hna nih kan ram cu an huunven i, Mirang cu an rak doh hna. 1892-96 lio ah Mirang cu avoi (2) nak an hung kai tthan i, kan pupa nih an doh rih hna. Mirang nih kan ram alak hnu zong ah, Mirang kut tang ah sal can kan duh lo an ti i, Kan Pupa hna nih Mirang cu 1917-19 ah an rak doh tthan rih hna. Cucu “Lai Ral” kan ti mi “Anglo-Chin War” (1917-1919) kha arak si. Cu lio ah cun, Kan Pupa hna lak ah Paralttha, minthang tampi an rak chuak. Pu Cawn Bik, Pu Khai Kam, Pu Lal Luai ti ban tuk in Mirang kai lio ah arak doh tu minthang Paralttha hna le, “Lai Ral” lio ah Paralttha Minthang hna lak ah: Pu Van Mang, Pu Mang Hnin, Pu Chia Khar le Pi Tial Nawn le adang an min kan chim cawk lo mi Chin pasalttha le nusalttha tampi kan Chin miphun tuanbai ah an rak chuak.
Mirang an ttian hnu in; Chin, Kachin, Shan miphun hna nih adang tein independence lak loin, Kawl he fonh in independence cu kan lak tti lai, Ramkawmh (Union) pakhat kan ser tti lai, tiah Kanpu pa acheuh khat nih “Panglong Agreement” min an rak thut. Cu lio ah min athu tu cu: Pu Thawng Za Khup, Pu Hlur Hmung le Pu Kio Mang an si. Asi nain, Kawl pawl nih “Panglong Agreement” ah an min an thut cia mi cu an zul duh lo. Cu caah, kan ram “Phunghram” (Constitution) kan remh lai tiah, Shanram ah a um mi Tawnggyi khua ah khuakhan-lairelnak an rak ngei. Cu lio ah, kan Chin miphun ai-awh in arak kai mi cu Capt. Mang Cung Nung arak si. Amah biachim an thiah ni ah arak zaw, arak dam lo i, amah ai awh in Pu Cin Sian Thang nih abia chim mi cu, ca in arak rel piak.
Cun, 1962 January le February lio ah Rangoon khua ah an tuah mi, Federal Seminar zong ah kan Chinmi lak ah aa rak itel kho ve cu: Capt. Mang Cung Nung arak si. Asi nain, an meeting adih hlan ah, General Ne Win le Kawl Ralkap pawl nih; Chin, Kachin, Karen, Karenni, Mon, Rakhine le Shan miphun viate Kawl miphun he nawlngeihnak aa khat tein pek cu an duh lo caah, Acozah nawlngeihnak vial te cu hramhram in ark cuh hna. Cucu 1962 military coup an rak tuah mi kha asi.
General Ne Win nih hriamnam bochan in Ramnawlngeihnak mipi sin in arak chuh ruang long si loin, 1961 lio ah U Nu nih Buddhabata Rambiaknak ah arak ser mi zong kha, Chinmi tam deuh kan lung arak tlin lo caah, Pu Hrang Nawl le Col. Sawn Kho Pau te pawl hruainak thawng in, Chinmi nih hriam le naam kan rak ilak i, Kawlpa Ne Win nih ahruai mi Acozah cu kan rak doh. Cu caah, nihin ni tiang Pu Hrang Nawl cu ‘Mi Roling Hrang Nawl’ tiah chanthar mino hna zong nih kan philh kho lo. Chinram le Chinmi kan hmunh chung poh cu Pu Hrang Nawl min cu, kan miphun tuanbia ah atlau kho ti lai lo.
General Ne Win nih ahruai mi ‘Ralkap Acozah’ (Revolution Council) chan lio ah: Pu Lian Uk, Pu Thio Cin, Pu Hniar Kio, Pu Sang Awr, Dr. Ngin Thawng, Dr. Ni Hei, Pu Sum Mang, Pu Lian Kung, Pu Hmun Iap, Pu Sing Phe Ling, Salai Kip Kho Lian le Chin pasalttha le nusalttha (50) reng lo nih, kan ram hruainak ‘Phunghram’ (Constitution) cu Federal uknak phungning in ttial siseh tiah, ca an rak ttial. General Ne Win nih Chin mino pawl nih ruahnak an chuahpi mi cu ngeih duh loin, an zapi tein atleih hna i, thawng athlak hna.
Kan Chin tuanbia ah kan philh khawh lomi, minthang pasalttha le nusalttha an rak si. 1988 kum ah, General Ne Win nih ahruai mi uknak: One-party-dictatorship le military-dictatorship cu kan duh hrimhrim ti lo tiah, kanmah siangnagkchia pawl hruainak thawng in “8888-Democracy Movement” arak chuak. Asinain, siangngakchia le mipi nih kan halmi democracy tu pek loin, Kawl Ralkap nih rampi uknak cu an lak tthan. Cucah “Bia long in aza ti lo; Hriam kan ni thleih ahau cang” tiah, 1988 ah Chin National Front (CNF) cu dirh arak si.
CNF nih kan Chinram le kan Chin miphun caah hriam thleih in, kum (30) reng lo nunnak le thisen thap in rian kan ttuan. Atu Kawl Acozah he ‘Kahdaihnak’ (Nationwide Ceasefire Agreement-NCA) min kan thut i, kan ram cu “Panglong Agreement” bantuk te in, ‘Democracy le Federal’ phung in kan ni uk tthan lai, tiah ‘Ramsernak Biachim’ (Political Dialogue) cu kan tuah cuahmah. Aruah hlan ah kan duh mi kan hmuh lai i, kan Chin miphun duhthlinal le zalawmnak kan hmuh cang lai tiah, fek tein ruahchannak kan ngei. CNF kan dirpi mi cu: Democracy, Federalism le Self-determination an si.
Atu kan tuah cuahmah mi ‘Ramsernak Baichim’ kong cu chia rih usi law; Kum (30) chung ah CNF nih Chinram le Chinmi caah zei rian dah attuan cang, ti mi atawinak te in, vunchim tthan ka duh. (1) Chinram tuanbia chung ah miphun le ram caah hriam thleih in, kum (30) leng ‘Dothlennak’ atuah kho mi cu CNF long asi. Zei bantuk bu hmanh (MNF chim lo.,) kum (30) peh te in, thisen le thlanhripi luan in hriam an tlai bal rih lo. (2) CNF thawng in, Vawilei cungpi nih “Chin miphun” ti hi fiangfai te in an kan theih cang. UN le UNPO long si loin; US, UK, EU le Vawleicung ram tam pi nih an kan theih cang.
(3) CNF thawng in Vawilei cung ram rum, ram ttha tam pi ah, “Chin Community” tiah Chin miphun umnak hmunhma kan ser khawh. Ramdang le ramttha tampi ah Chin miphun asi mi, minung thawng tampi khua kan sa kho ve cang. (4) Kum 2012 thawk in Kawlram Acozah nih, CNF cun Chinmi le Chimram caah hraim thleih in ‘Dothlennak’ atuah mi bu an si, tiah ttha tein akan pawm i, Chinmi le Chinram ai awh in ‘Ramsernak Biachim’ (Political Dialogue) ah akan sawm. Hihi Chinram le Chin miphun caah CNF thisen le nunnak pek in rian kan ttuan ruang ah kan ral nih akan co-hlan mi (recognized by our own enemy) asi.
(5) Tlangcungmi hriamtlaibu hna lak ah, CNF hi ralkap lei in atthawng bik kan si lo na-in, 2013 thawk in, nihin ni tiang: NCA min thut ding in biachimnak ah siseh, Ramsernak Biachim (political dialogue) zong ah siseh, Pathian nih thluachuah akan pek i, CNF hi hruaitu dir hmun ah kan dir kho ve. Democracy le Federal phunglam ning tein kan ram kan ser tthan lai, timi biachiamnak ah CNF kan bia hi biapipa le biahram dirhnak ah, tlangcung hriamtlaibu long si loin, Kawl Acozah zong nih an kan pawm piak ko rua, tiah kei nih cun ka hmuh. Pathian min thang that si ko seh.
Cu caah, ka bia donghnak ah: 1988 lio ah CNF rak dirh ni in, nihin ni tiang pehzulh te in, CNF akan hruai tu Pu Thomas Thangno, Pu Zing Cung, Dr. Sui Khar, Pu Ral Hnin, Salai Bawi Lian Mang, Col. Solomon Thang Ding, Brg. Hrang Tin Thai, Brg. Than Htun, Col. Biak Ling, Lt.Col. Sang Cem le atu lio kan ralkap hruatu Col. Hla Htun le upa tam pi nan cung ah kan ni lawm. Chinram le Chinmi caah nunnak ape i thlanmual akan liamtak cia mi CNF-CNA ralkap vialte zong salaam kan nin chawnh hna. Nihin ah athar in CNF-CNA ah alut i, Chinram le Chinmi caah nunnak thap in rian attuan cuahmah mi vialte zong kan nin lawmh hna.
Cu long asi lo: CNF ruang ah aphunphun in harnak atawng mi, thawng zong arak tla mi vialte nan cung ah kan ni lawm. Zei tik hmanh ah kan nin philh hna lo. Chinram le Chinmi nih harnak le retheihnak nan in mi tuanbia acinken zungzal ko lai. Cun chawva le ngeihchia in CNF abawm tu u le nau vialte nan cung ah Chinram le Chin miphun anni lawm. Kan zapi tein kan ni lawm. Kan ram nih an nin philh hna lai lo! Kan miphun nih an nin philh hna lai lo. Kan miphun tuanbia catlaprang chung ah nan min cu zungzal in aa ttial ko cang lai. Kan ni lawm! Dr. Lian Hmung Sakhong, Vice Chairman (2), Chin National Front (CNF), 28-June-2020.
Leave a Reply