Vulei cung ah a nungmi miphun hna hi tuanbia an ngei zungzal. Tuanbia a ngei lo mi miphun cu miphun tlau ansi. Zeicahdah miphun pakhat nih tuanbia ngeih lo lak in an tlau khawh ti ahcun a hramthok tein an miphun minung hna nih an tuanbia kha zei an rak rel lo caah asi. Miphun tuanbia zeirel lo cu miphun pakhat a tlaunak hram thawknak asi. Cu caah Lautu miphun zong hi kan tuanbia (history) kha zeihmanh a rel lo mi kan si sual ahcun a rauh hlan ah kan miphun a tlau ko lai. Phundang in chim ahcun, na miphun nunter na duh maw? Na duh ahcun na miphun tuanbia kha upat, zohkhenh law fektein dirpi ko. Miphun tlau na duh maw?
Na duh ahcun na miphun tuanbia kha zeirel lo in va um ko, na thawhkehnak tuanbia, midang he naa pehtlaihnak tuanbia, miphun pakhat ah cohlan na sinak min le tuanbia kha zeirel lo in va um law a rauh hlan ah miphun vaivuan nasi colh ko lai. Mirang mifim hna nih an chim tonmi cu “Tuanbia nih biatak kha nem tein le dai tein a chim” (History is telling humbly and quietly about the truth) tiah anti bantuk in Pathian nih vulei cung miphun pakhat ah a rak kan ser venak tuanbia le kan min cu a tlau khawh phung asi lo. Na kawl, ka kawl ahcun nem tein in dai tein a hmanmi biatak kha a kan chimh ko lai.
Cu caah pakhatnak ah chim ka duhmi cu Lautu miphun min le tuanbia a upatmi, sunlawih a thiammi, fektein a dirpi mi le kan miphun tuanbia thar le tuanbia dawh tialtu sihram uh ti hi asi. Pahnihnak ah, Lautu sinak hi kan zapi awk asi lo. Pathian nih Lautu miphun ah a rak kanser chih cangmi kansi caah kan thleng kho ti lai lo. Kan thup kho fon lai lo. Zahpi khawhmi thil zong asi lo. Vulei a hmunh chung cu na duh zong duh lo zong ah Lautu thisa, Lautu nunphung, Lautu holh, Lautu sining le Lautu tuanbia chungah aa khumhmi kansi tihi Lautu miphun nih kan theih peng a herh. Cu caah Lautu kan min le kan tuanbia kan timi cu kan nunnak tuanbia (living story) khi asi.
Na min a tlau ahcun na minung a tlau bantuk in kan tuanbia min “Lautu” hi a tlau ahcun kanmah zong kan tlau ve lai. Kan pipu hna chan in nihin tiang kan tuanbia nih aa hmunmi le a dikmi thil kha a chim. Nihin ah keicu Kawlnu ka thit caah, Kawlpa ka vat caah Lautu kasi ti lo ti hmanhlaw Lautu miphun na sinak tuanbia cu a tlau kho lai lo. Hmawbi ah khin ka pa he ralkap a tla timi Thangaw kan pa pakhat cu Karen nu a thi. A fale cu Karen holh long an thiam. Asinain a thi cangmi an Pa cu Thangaw Lautu asi ti kha an thlau kho lo. Cu bantuk in Lautu si hi ka ning a zak, Lautu tuanbia chungin ka chuak lai, Lautu miphun ka si ti lai lo tiah ti hmanh law Pathian nih Lautu miphun tuanbia chungah an khumh 2 cangmi nasi caah tuanbia chungin zeitikhmanh ah naa hlit phuak kho lai lo.
Ni khatkhat can khatkhat cu tuanbia nih Lautu na sinak kha a langhter ko lai. Cu caah miphun tuanbia zeirel lo in um cu hruh phunkhat asi, fim asi lo. Kannih Lautu miphun cu hlanlio tein Hakha Thantlang kan u nau hna he Laimi tuanbia pakhat chungah aa tel mi kan raksi. Kan tuanbia cu Hakha Thantlang tuanbia he aa khat, aa tlai dih. Laimi tuanbia tial thiam F.K. Lehman nih a chim bantuk in Hakha, Thantlang, Senthang, Zophei, Lautu, Miram hna cu cawnnak puan phunkhat, lupawng phunkhat, Biar phunkhat aa hrawmmi kan rak si. Kan nunphung tampi aa hrawm.
F.K. Lehman cauk “The Structure of Chin Society” cu Lautu ram le Hnaring khua ah Lautu nunphung kong dothlat hnu ah tialmi cauk asi. Hi cauk nih Lautu nunphung kha cherhchan lakin Laimi nunphung kong chmtu cauk bantuk ah ruahmi asi. Chim duhmi cu, Lautu nunphung le tuanbia hi Laimi nunphung le tuanbia lamhruaitu pakhat asi ve. Cu caah kan zahpi awk asi lo. Lautu kasi ruangah Hakha asimi nakin ka niam hlei lo. Lairam tuanbia tialtu kan sinak ah kan i khat dih ko, ahohmanh kha inntek deuh le khua deuh timi kan um lo, Laimi phunkhat sinak aa hrawmmi kan si dih ti hi mino nih nan theih zungzal dingah chim ka duh. Pathumnak ah, miphun pakhat kansinak hi kanmah le kanmah theihnak long a rak zaa hrimhrim lo. Midang nih an kan cohlannak le vulei tuanbia nih a kan theihnak kha a rak biapi tuk. Media chan hrimhrim ahhin mi pakhat a min thannak hi midang nih an theihnak le an cohlannak a rak biapi tuk.
Aung San Suu Kyi nih Nobel Peace Prize a rak hmuhnak hi ralkap pawl nih kum kul chung thong an rak thlaknak le harnak phunphun a rak innak kha vulei nih a cohlan piak caah Noble Peace Prize cu an pek. Noble Peace Prize a hmuh hnu ah vulei cungah a min a thang colh. Aung San Suu Kyi nih “Freedom from Fear” timi cauk a rak tialmi cu dollar million in vulei cung nih an cawk i a cauk tialmi tangka a hmuhmi cu Kawlram chung riantuannak ah a hman ti kan theih. Vulei cung le midang nih an kan theihnak hi a rak biapi tuk. Lautu cu vulei cung le midang nih an kan theihnak kan miphun min asi. “Lutuv” cu ahohmanh nih a kan theihnak min asi lo, kanamah le kanmah kannih auhnak long asi. Lautu ram chungin a leng ah a chuak lo.
Miphun tuanbia le min kha kan thlen sual ahcun tumchuknak le buainak a phunphun a chuak khomi asi. Kanmah le kanmah auhnak hi kanmah caah a tha nain vulei cung le midang hngalhnak ah san a tlai lo. Midang nih an kan hngalhnak tu hi biapi asi deuh. Tahchunhnak ah, na ihnak khan chungah thlalang naa zoh i kaa dawh, kaa stal ti in naa ruah len ko zongah midang pakhat tal nih an cohlan lo ahcun naa dawhnak cu san a tlai lo. Cu bantuk in Lautu miphun kan sinak ah kanmah duhmi 3 min in kan au len zongah vulei cung le midang hna nih an kan cohlan lo ahcun san a tlai lo.
Tukum June, 2020 thla chungah Hakha Lairal Tili ah lungphun an tuahmi cu ROLING LAIRAL (1917-1921) (THE FAMOUS HAKHA REBELLION) tiah min an sak. Hihi Laimi nih mirang kan dohnak roling tuanbia asi. Lairam cu miphun dang nih rak ukmi le penmi ram a raksi bal lo. 1889 kum ah a rak kaimi mirang uktu hna nih Lairam cu 1896 thokin an kan uk ruangah “Chin Hills Regulations” timi uknak phung upadi zong an rak ser. Laimi nih mirang uk cu kan rak duh lo caah 1917 thawk in kan rak doh hna i cucu Lairal tiah kan ti. Mirang dohnak Lairal pi ah kanmah Lautu miphun kan pu le zong an nunnak pek in an rak i tel ve. Lai pasal lungput a rak ngeimi Lautu miphun kan raksi ve ko. Miphun dangnak in kan niam hlei lo.
Lairam in Lai pasal tha minung (95) chungah, Lautu minung (20) nih tuanbia an rak tial ve (philh sualmi a um ahcun a reltu nih kan chap piak te uh). Cu hna cu Pu Thawng Ling (Thangaw), Pu Mang Khan (Thangaw), Pu Sia Vung (Hnaring), Pu Hniar Dun (Hnaring), Pu Van Dun (Hnaring), Pu Ni Kio (Hnaring), Pu Ngun Hei (Hnaring), Pu Mang Thio (Hnaring), Pu Zahia (Leipi), Pu Lian Ling (Surngen), Pu Khar Dun (Surngen), Pu Van Khar (Surngen), Pu Duh Thang (Surngen), Pu Van Hmung (Surngen), Pu Lian Hlei (Surngen), Pu Hrang Nawn (Surngen), Pu Darkar (Surngen), Pu Lian Hle (Surngen), Pu Sangtu (Fanthen), le Pu Van Bil (Fanthen), hna hi roling Lairal lungphun ah an min an tialmi hna ansi (Hakha Lairal Lungphun tialmi chungin lakmi asi). Hi tuanbia nih a langhter mi cu Lautu miphun cu Lairam tuanbia tialtu kan raksi ve. Laimi le Lairam tuanbia cu kanmah tuanbia asi ve.
Kannih cu Hakha Thantlang le Lairam tuanbia le Lai nunphung le Laiholh a rak i hrawmmi Laimi tuanbia sertu kan rak si ve. Lairam tuanbia ah Lautu cu Hakha Thantlang unau hna he lungrual tein Lairal a do timi kan raksi. Lairam le Laimi tuanbia ah Lautu cu khual kan raksi bal lo. Tuanbia sertu le Tuanbia tialtu kan rak si ve ko tihi kan philh lo ding asi. Hi capar ka tial tikah ka saduhthah nganbik cu Lautu mino hna nih Lautu miphun tuanbia hi kan dawt, kan upat, kan nunter a herh. Miphun tuanbia zeirel lo in um hlah uh sih. Lautu cu kan miphun tuanbia min asi. Cu ruangah “Ka zahpi lo, “Lautu” Roling seh Miphun Tuanbia ah.” Careltu nan dihlak Bawipa nih thluachuah in pe ko hna seh. Credit by Rev Dr. Samuel Ngun Ling.
Leave a Reply