By Salai C Alexander: Japan tikulh thluan cung ahkhin, miphun ṭeng hme tete 400 renglo an rak um. Hlan tak chan ah mu. Bawi pakhat a hun lianngan, siangpahrang dirhmun tluk a rak phanh tikah, phun ṭeng-nge ihruainak pawl cu a rak hrawh dih hna. Anmah phun chungin a ṭhawng bikmi phu nih miphunpi phun khat in ram an rak ser khawh.
Korea zong an si ve. Phun 300 renglo an rak um ve, ti si. Nain, Shilla, Beakjae le Goguryeo ti in phun ṭhawng pawl pennak a rak chuak. A donghnak ah cun Koryeo ah an icang dih kan ti ko lai. Annih cu BC chan AD thawkka hrawnghrang industrial revolution hlanpi ah miphunpi a rak sermi an si hna.
Chindwin tiva kam in Laitlang lei kan rak kai ka ah Chin Hills chungah phun ṭeng tete rak um si ve. Zahau, Zathang, Cinzah,Hlawnceu ti phunphai cu Laimi ai timi deuh phu lakah a ṭhawngṭha deuh an rak si. A liamcia kum 400-500 kar hrawng Laitlang chung khuasami hna dirhmun cuanh tikah, a thei lo tampi kan um lai.
Kannih lei hna nihcun kan tuanbia kan itheih ngai. Hakha hrawnghrang, Falam hrawnghrang hmanh ah aa theih lomi tampi dawh kan si. Atu i Thantlang Peng Vanzang Tlang timi a min khi “Vanzang” ti si tikah, min dawhlo ngai ah ruah a si. Lai min si lo. Mizo min a si.
Nihin i Vanzang khua ahkhin inn 500 renglo Mizo (Lai nih Lusei an rak si hna) khua an rak tlak hmasa. An rak lianngan i khua ṭhawngṭha taktak a rak si. Cu lio ah, Halkha cu inn 300 an tling rih lai lo tiah an ti. Mizo khua cu Vanzang lawng ah cun a rak um lo. Vanzang khua van lonh Tlangpi zawn ahkhin “Pautu” ti in an rak um. Inn 300 hrawng an rak si ve.
Nihin i Khualhring Tlang kan timi hrawng ahkhin Khawhring khua a rak um ve. Inn 500 hrawng an rak si ve. Mizo le Lai cu kan holh tlawmte in aa dan tikah, Tribal chan ah cun, miphun dang ah an rak iruat. Cinzah pennak Lungzarh khuami hna cu ti an than, lo an kal ah, Khawhring pawl nih an rak thah hna. An nungak an rak firpiak hna.
Lungzarh Cinzah bawi nih a celh hna lo i Thantlang Cinzah bawi sinah bawmh a va hal. Thantlang bawi nih kanmah lawng in kan ti kho hna lai lo a ti caah Halkha Zathang bawi sinah bawmhnak a va hal chin. Khawhring khua an taw an sawh hna ah cun, an kiangkap ah Vanzang le Pautu khua lianngan pahnih an um rih. Tikah, Halkha bawi nih kan tei kho hna lai lo ti in a hmuh.
Kawlrawn Htilin lei ah a va kal i Htilin bawi Maung Htin sinah bawmh a va hal. Htilin cu nihin Gangaw district chungah a ummi Kawl khua pakhat a si. Cu lio chan ah cun, Kawl lei nihcun meithal an rak hmang cang. Laimi belte nih thalpak hmanh kan rak hmang rih rua lo. Fei le cantiang an rak hman chan lawng a rak si rih.
Maung Htin minung pawl nihcun Khawhring pawl ṭhawl dingin Hakha le Thantlang, Lungzarh pawl cu a von hruai hna. Khawhring khua ah cun, meithal in an von kah hna. “Phong” ti a awnh ah, minung an tlu. An tho ṭhan ti lo. An thi a chuak. An thi ti an hngalh. Mah ti ning hin cun, kan pul dih lai, kan thi dih lai an ti caah, Mizo pawl nihcun Khawhring khua an kaltak.
Vanzang le Pautu khuami zong cu an isawm hna i Ṭiova lonh in nihin Mizoram ah an rak icheh dihnak a si. Kha lio chan kan rak sining ramkhel mit in cuanh ah zeitin a rak si awk, cutin rak siseh law, tbk cu mahte khin ituak cio ding si hnga. Kei lam nihcun ka langhter hnga lo.
Hika ah ka langhter duhmi cu mah miphun khat le khat kar ah ihmuhthiamnak kawl hmasa loin, miphun dang irawih i a lal “a lu” si duhnak lungput kan rak ngeihmi te khi si. Nihin cu industrialized age kan lonh i digital age kan phan. Japan le Korea bantuk in homogenuos taktak in kan ram khi ser khawh si lai lo.
Kawl lam nihcun anmah Kawl he aa khatmi sinak cu an duh tuk ta. Cucu an fiim i an pical deuh pinah an kan teinak zong si fawn cu. Mifiim tukmi uar awk an si. Nain, ihruhpi awk si lo. Biaknak hruaitu ka piangthar tuk ai timi pawl lebang nih ipalh sual a fawi tuk.
Kawlram i Kawl pawl an nu/ Lai langak pawl an pi khi a fiim taktak. Nihin i ai hruhpimi, Jesuh a zum pah ve rua, Khrihfa a si pah ko lai a titu kan Khrihfa biaknak lei rianṭuan cheukhat pawl nak tampi in a kong ka theihmi si. A bia ka rak ngai lengmang lawng si lo. Tampi ka rak hmuhtheih ve cu.
Kan upat lo cu si lo. Nain, kan miphun ca belte cun, turngei saivai nakin ṭihnung deuh. Cucaah a bia thlum tuk ruang, cite an rak kan liah bal ruang i an sin kan iburh colh khi cu “mi burbar” deuh ah ka chiah hnanak khi si. Ikuaih leen lai uci. Kan tuanbia itheih khawhnak ah ka van thaimi si.
Credit: Salai C Alexander
Leave a Reply