Lautu miphun kan i bochan taktak mi Dr. Pum Za Mang: Lutuv a duhmi le Lautu a duhmi hi ral kan si hna lo, u le nau kan si. Kan hmuhnak aa khat lo ruangah chikhat te lung a nuam lo zongah, aa then kho ding kan si lo. Unau kan si zungzal lai.Lautu miphun vawlei cungah an um ve timi hi 1896 lio rak chuahmi B.S. Carey & H.P. Tuck cauk (The Chin Hills) ah kan hmuh khawh (p. 162). Kan min hi “Lawtu” tiah an rak ṭial. Kan pi le pu hna nih an rak chimmi kha an thiam ningin an ṭial ko rua. Kawlram cu 1886 January 1 in Mirang kut ah a tla cang nain, Laitlang cu 1896 lawngah Mirang kut ah a tla. Cuticun Mirang nih The Chin Hills Regulation 1896 in an rak uk.
Carey le Tuck hi Mirang officials an si caah anmah tialmi hi Chin history ah official document le authority ngeih bik in hman a si. Kawlram independence kan hmuh hnu Chin history ah cherhchan bikmi cu F.K Lehman (Marki pa) ṭialmi (The Structure of Chin Society, 1963) hi a si. Marki pa nih “Lautu” a rak hman. A cauk chungah Lautu timi biafang a tlawm bik voi 42 a hman. Carey le Tuck cauk hi cherhchan ah a rak hman. “Lawtu” le “Lautu” biafang hi a nai ngaimi biafang an si (interchangeable). Chin politicians le historians paoh nih Chin history paoh ah Carey & Tuck cauk le F.K Lehman cauk hi commentary bantuk in an hmanmi a si.
Kawlram cozah nih F.K Lehman hmanmi “Lautu” hi kan min ah an char rua tiah ka ruah. Zeitintiah, Burmese Official History ah Lautu tiah an hman. Cucaah history ah kan miphun min an kan theihnak cu “Lautu” hi a si. Ṭialmi tuanbia (written history) ah kan min ṭhate in a um hi kum 124 a si cang. Ṭialmi tuanbia (written history) ah kan min “Lautu” hi fek chinchin in hman ding a si tiah ka ruah. History ah an kan theihnak min hi zei ruangah dah a biapit? Israel le Arab (Palestine) an buainak a ruang bik cu Jerusalem a si an ti. Palestinians nih inn ah kir kan duh an ti.
An inn cu Jerusalem a si. Jews nih Jerusalem cu zungzal in zungzal tiang kan khuahlipi a si lai an ti ve. Israel ah Jew hi million 6 hrawng an um. Rangoon milurel nakin an tlawm ti khawh a si. Arab, Persian, le Turk (million 600 hrawng) nih an kulh. Nain, nitlaik lei vawlei (western world) a bikin vawlei cungah super power a simi US nih Israel cu fek tein a dirpi. Cucaah Israel a dir kho. A ruang cu, ṭialmi tuanbia (written history) ruangah a si. Bianaah, Nobel laksawng a rak hmutu Elie Wiesel (Jew) nih President ṭhing Obama a rak timi cu, Jerusalem cu Jew hna kanmah ta a si, zeitintiah, Bible ah Jerusalem hi voi 600 leng aa tial, Arab Bible Koran ah voikhat hmanh aa tial lo, a luan cia kum 5,000 thawkin kan rak um cang a ti.
Mah cu bia nih Obama khuaruahnak tampi a thlen an ti (The New York Times, April 10, 2010). A ni le a caan a phanh tikah cun history a biapi taktak ko. Kan chim rih lai. Kawlmi a bikin Kawl ralkap cozah nih an huat bikmi history cu Panglong Agreement (1947) hi a si. Zei ruangah? Tlangcungmi a bikin Chin, Kachin le Shan cu anmah tein uknak nawl an ngei hrimhrim lai timi (self-determination) aa tel (Matthew J. Walton: Ethnicity, Conflict, and History in Burma: The Myths of Panglong, 2008). Mah hihi tlangcung hriamtlai buu paohpaoh nih an i tlaihmi history a si.
Cuticun U Nu, Ne Win, Than Shwe, Min Aung Hlaing te pawl nih a phunphun in hrawh an duh tuk ko nain, hrawh awk ṭha loin a um. Mah cucu ṭialmi tuanbia (written history) a biapit nak cu a si. Cucaah kanmah Lautumi nih “Lutuv” tiah thlen cu chim lo, Kawlram le Vawleicung history ah kan min a simi “Lautu” kha fehter chinchin kan herh lehlam. Kum 124 a rau cangmi kan miphun min kha fawi tein thlen sawhsawh ding a si lo. “Lutuv” in kan thlen ahcun tu hnu kum 80 maw, kum 100 a rauh tikah thlen a duhmi an rak um rih te kho men. An thlen ṭhan rih ahcun kan min History ah a fek tuk cang dingmi kha a vaivuan te lai. Mah tikah kan techin fapar hna caah thil ṭha lo a chuahpi lai lo tiah kan chim kho lo. Mah bantuk a rak um sual phum ahcun thlanmual in sual an rak kan phawt te lai.
Kawlram le international ah an kan theihnak kan min hi “Lautu” a si caah mah hihi hman zungzal ding a si. “Lutuv” hi kanmah holh a si caah “Lautu” hi thlending timi hi an chim ṭheu. A ngaingai tiah, mah hihi “Chin” le “Zomi” kong he aa khat. “Zomi” kan unau nih “Chin” tiah kanmah tein kan i auh bal lo. “Zomi” hi kanmah min (original) a si an ti. Mah kong hi F.K Lehman nih 2008 lio, University of Mizoram ah Chin scholars hna sinah a tanglei bantuk in a rak chim. Zomi” nakin “Chin” hi hman deuh awk a si. A ruang cu history cauk paoh ah “Chin” rak hman zungzal a si. Vawlei cungah “Chin” in theih a si cang. A chim rihmi cu, vawleicung ah kanmah awchuah bakin kan min nan kan theih/awk a si a timi miphun an um lo a ti.
Germany hi Deutschland ti a si nain, vawleicung ah Germany tiah kan ti hna (Chin History, Culture, and Identity, p. 2 and 6). F. K Lehman hi Chinmi kongah vawleicung minthang bik a si. A mah sin in kan i cawn lo ahcun mihrut sinin i cawnding lawng a tang cang lai. Kawlram chungah miphun dang hna kan zoh rih ahcun Kachin nih anmah le anmah Kachin an i ti bal ve lo. Kachin timi min hi miphun dang nih an auhnak min a si ve ko. Anmah le anmah cu “Wunpawng” tiah an i ti (M. Sadan: Cords and Connections: Ritual and Spatial Integration in the Jinghpaw Cultural Zone, 2012). Nain, vawleicung history le Kawlram cozah official document ahcun Kachin an ti ve ko hna. Kachin Independence Army (KIA) & Kachin Independence Organization (KIO) nih fiang tukin a langhter ko. Karen le Shan zong cu thiamthiam cu an si ve ko.
Laimi chungah mah tein kan i auhnak le miphun dang nih an kan theihnak aa dangmi kan um ve thiamthiam ko. Zophei kan unau hna khi history le Kawl cozah official document ah “Zophei” ti a si. Nain, anmah le anmah an i auhnak cu “Zophai” ti a si. F.K Lehman ṭheu nih mah kong hi a chim (Chin History, Culture, and Identity, p. 5). A peh rihmi cu, Hakha awcawi hi Falam sin in adopted an tuahmi a si a ti (Chin History, Culture, and Identity, p. 7). A chim chi rihmi cu, Mara hmanh khi anmah awchuah taktak cu “Maya” a si a ti (The Structure of Chin Society, 240). Cucaah miphun dang nih an kan theihnak min hi kanmah tein kan i auhnak min bak siseh ti hi a si bal lo. Kan peh rih ahcun, Zophei hi fimnak lei siseh, politics, lei siseh, Laimi nih kan i bochan hna.
Nain, Zophei nih kan min tak asi lo, «Zophai» in kan thleng u an ti bal lo. ‘’Lautu’’ hi vawleicung an kan theihnak min a si caah zungzal in kan hman awk a si ko. Kawl cozah nih an kan theihnak official min a si hi a biapi tuk ve. Kawlram bantuk ram ṭha lo hna ahhin a biapi chinchin. Zei ruangah? Kawlram ah miphun 135 an um timi, atu tiang official a si rihmi hi Ne Win chan in a rami a si. Blood, Dreams, and Gold: The Changing Face of Burma (Yale University Press, 2015) ṭialtu Richard Cockett nih Ne Win hi ‘’leh-kha-na’’ zoh thiam pa nih number 9 hi na caah a ṭha a ti caah mah number chuah dingin 1,3,5 hi a chuah a ti. Jane M. Ferguson nihcun 1931 census in rat dawh a si a ti (Who’s Counting? Ethnicity, Belong, and the National Census in Burma/Myanmar, Brill, 2015).
Mah chungah “Lautu” tiah an kan telh. 135 timi hi khoika hmanh in ra sehlaw cozah nih official in an hman tikah thil tam tuk aa thleng. Bianaah, Rohingya hna hi 1970s tiang citizenship le hmatpungtin an rak pek hna (N. Cheesman: How in Myanmar “National Races Came to Surpass Citizenship and Exclude Rohingya, 2017 & Jaccques Leider: Rohingya: The History of a Muslim Identity in Myanmar, 2018). Nain, Ne Win nih 135 lawng hi ‘’taingzintaa’’ kan si a van ti tikah Rohingya an i tel ti lo.
A peh zulh cu kan theih dih ko cu ta. Rohingya bantuk kan si lai tinak a si lo nain, cozah nih official in an kan theihnak kha a biapit zia ka chim duh. Mandalay ka um lioah Lisu ka hawinu Naing Soe Aye (an pa hi Laimi Pastor Aung Ling) nih a ka chimh bal. Kawlram official ahcun Lisu hi Kachin group ah kan i tel nain, Kachin State um lo Lisu cheukhat cu Kachin subgroup kan si lo an ti tikah ‘’hmatpungtin’’ hmuh a har tuk a rak ka ti bal. Mandalay ka siangngakchia thing atu MIT ah saya a ṭuanmi Mana Tun nupi hi Lisu a si ve. ‘’Inthawngsuh’’ cazin kan tuahnak a sau tuk cang nain a tlam a tling bal lo, kan nu hi Lisu a si caah a si rua, a ka ti ve. Cucaah Kawlram ah kan um bantuk in Kawl cozah nih an kan theihnak min ‘’Lautu’’ te hi kan hman zungzal awk a si ko.
Burma/Myanmar ti a si ve ko caah Lautu/Lutuv ti zongah a ṭha ko kan ti men lai. Mah hihi a herh hrimhrim lo. Zei ruangah? Vawleicung hmun tampi ka phan. Nan ram min hi Burma maw Myanmar tiah an ka hal theu. Mipi duhnak tel lo in 1989 ah Burma in Myanmar ah an thlen. Min thlen cu a fawi te ko nain, Myanmar min nih zei taktak hmanh automatic in thil ṭha a chuah termi a um lo. Kawlram mipi caah zeidah kan tuah lai ti loin min lawng an thlen i zeihmanh a chuahpi lo. Cu ve bantuk in Lautu in Lutuv kan thlen zongah automatic in zei taktak hmanh a chuahpi lai lo. Atu kan buaimi lawng hi a chuahter mi cu a si ko. Lautu tiah kan rak hman zungzal ko i, kan ṭumchuknak a um hlei lo, kanmah ningte kan si ko.
Cucaah Lautu/Lutuv hi a herh lo tiah ka ruah. F.K Lehman ṭheu hi a mak. Burma/Myanmar hi a herh theng lo bantuk in Chin/Zomi zong hi thil ṭha ah ka ruat lo tiah, Chin miphun a rak chimh bal cang hna (Chin History, Culture, and Identity, p. 2). Lautu Foundation dirh lioah ka rak i tel ve. 2008 December ah a si. Nashville, Tennessee, USA ah a si. A kan tuahpitu hi tleicia ka pa Pu Tial Hu (Salai Vantu) a si. A hmuitinh cu Lautu mi education lei ah thazang pek ding le chanhchuah ding a si. Lautumi cu Laimi phun ṭennge kan si ti zong a rak chim. Lautu Foundation nih Lautu min kong ceih ding hi agenda a si bal lo. Nain, naite Malaysia ah Lautu Foundation nih Lautu in Lutuv ah min thlending an ceih. Mah hihi Lautu Foundation rian a si lo. A hmuitinh zong a si fawn lo.
Cucaah Malaysia ah LF nih min kong he pehtlaih in an ceihmi kha hmual ah hman ding a si lo ti kha chim ka duh. A dongnak ah, Chin National Day cu Chin mipi nih Falam khuaah open & healthy debate ṭha tein an tuah. Mipi a kai kho paoh an kai. Zapi duhnak in mipi uknak an i thim. Democracy an i thim kan ti ko lai. Mipi aw ngaih in thil tuah a si tikah tuanbia aa dawh, a thlarau zong a nung zungzal. Nain, Lautu in Lutuv thlen dingah zei public consultation le open & healthy debate a um lo. Mi tlawmte le committee fa tete nih public theihter le ruah ṭinak um loin, a thlithup in an tuah kan ti ko lai. Cu bantuk cu a phung a si lo. A nung fawn lai lo. Lautu mipi nih kan doh awk a si.
Hnaringmi zong nih kan khua awcuai a simi “Lutuv” a si ruang sawhsawh ah vai lawmh ding a si fawn lo. Lautu miphun in hmailei kan miphun caah thil ṭha deuhtu kha kan i thim awk a si. Biakilhnak: Atu kan chim/kan relmi vialte hi tuanbia ah an i cang te lai. Kanmah chan lio ca lawng kan chim a si lo. Chan tampi a rak chuak/um rih dingmi caah kan chim. Hmailei techin fapar tiang ruah pah in Lautu hi hman zungzal ko hna usih. Kum 124 vawleicung tuanbia ah a um cangmi kan miphun min hi thleng hna hlah usih. Kum 100 or 200 a rauh tikah Lautu mino hna nih 2020 lioah a rak ummi kan pu le pi hna hi khua an rak ruat kho tiah, an rak ti len te lai.
Leave a Reply