Saya Sang Hre: Dimokaresi Cu Zeidah A Si? (What is democracy?)

Saya Sang Hre: 𝐃𝐢𝐦𝐨𝐤𝐚𝐫𝐞𝐬𝐢 𝐜𝐮 𝐳𝐞𝐢 𝐝𝐚𝐡 𝐚 𝐬𝐢? (𝐖𝐡𝐚𝐭 𝐢𝐬 𝐝𝐞𝐦𝐨𝐜𝐫𝐚𝐜𝐲?): Thantlang peng khuate cheukhat hna ahcun dimokaresi hi eidin phun in a ruat mi hna an um ti khi capo biatak pah in an chim theo tawn. Sianginn kai lo – hawi bantuk ca a rel kho ve lo mi ka Facebook hawi pawl caah santlai a si theo ti ruahchannak he a tawi fian nak bik lam in ka rak tial.

Tuchan kan au pi lengmang mi dimokaresi kan ti mi hi zei dah a si? Zei tin dah a chuah ning a si? Vawilei cung ah uknak lei ah a tha bik mi a si maw? Dimokaresi lawng hi maw thanhchonak a si? Thimnak a tuah mi ram poah hi maw dimookaresi ram an si? Zei set hi dah dimokaresi kalning le zulhphung cu an si? Zei tin dah a tawinak bik in kan thei fiang bik ning a si hnga? Mah bantuk hi zapi caah theih tha a si ko tiah ka ruah. Dimokaresi ti mi min lawng hi a kauh ngai caah Ph.D Degree tiang lak khawh a si. Cucaah, a tawi khawh chung tawi tein kan mah Lai sining hoih (context) in ka rak tial.

Dimokaresi ram a si lo mi Russia ram zong nih a phung men in thimnak cu an tuah. Tuluk nih NCP (National People’s Congress) a kai ding mi palai ca’h thimnak an tuah mi khi ram pumpi thimnak a si ko tiah a mah nih cun a chim peng. Dimokaresi a si lo nain Tuluk cu nitlak ram cheu thum cheu hnih nak in a thangcho deuh cang tiah zumh a si cang. Cu ve bantuk in, dimokaresi ram ai ti mi ram tampi hna zong hruaitu an that lo ruangah thangcho lei hoih loin hnu lei tu ah a pi cuahmah mi ram zong kum khat hnu kum khat an chuak chin thluah mah ve. Asinain, vawilei cungah mah uknak phun hi a tha bik ti mi cu mah le ram hoih in an ram nih rak pom ning cio kha a si ko rua. Dimokarasi phun ai uk mi le komionik phun in ai uk mi ram an um lio ah ni hin tiang siangpahrang nih pen mi ram zong an rak um peng ve rih.

Asiah, zei khi thla dimokaresi ti mi cu a si ne?

Dimokaresi ti mi cu ram uknak ah hman mi phung (system) pakhat a si. Nizaan nai tein a chuak chom mi le ser chom mi uknak a si hrim lo. Khrihfa nih kan biakmi Bawi Zisuh hi vawilei ah minung sinak langhter in a rak chuah hlan piin Greek miphun hna le Rome miphun hna zong nih dimokaret kalning tein ram uknak caah an rak hman cang. Cucaah, tuchan zapi nih theih bik mi Europe, Australia, US le UK (United Kingdom) hna nih hman mi demokaresi pawl hna hi hlan chan Greek le Rome hna nih rak hman mi uknak phung le phai hna lak in ser mi an si ti khawh a si. Asinain, hlan chan hman mi le kalning cu tuchan an hman mi he cun tahchun awk cu a tha tuk hnga lo. University ahcun kau pi le thuk piin ceih le cawn mi an si.

Oxford dictionary nih cun democracy suallam cu “dimokaresi cu ramkhel hman mi phung pakhat a si i mah nih cun a ram mi vialte kha ramkhel biakhiahnak ah a tel ter dih hna, asiloah uktu cozah ser ding ah an aiawh tu palai a thim ter hna” tiah a tial. Democracy timi biafang tak hi cu Greek in a ra mi a si i “demos” ti mi hi hmunkhat – khuat kha ah khua a sa mi vialte tinak a si i “kratos” suallam cu uknak silo nawlngeihnak ti a si”.

Greek le Rome chan in chan ai thleng chin lengmang. Kum thong thong in chan a kal hnu tuchan kum 21st kumzabu kan phak tik ahcun vawilei kalning le ram an sersiamning hna kha a thleng mer chin lengmang. Ramuknak ah siseh, ram chawhlehthalnak ah siseh tleih hip mi dimokaresi (controlled democracy) phun in kal peng awk a si ti lo. Za a long deuh mi dimokaresi (liberal democracy) phung in kan kal deuh awk a si ti mi ruahnak kha fak piin 1980 hnu in au pi thlauhmah a rak si. Atawinak cun za a lawng deuh mi dimokaresi phung kha ram tampi nih an kalpi cuahmah.

𝗗𝗶𝗺𝗼𝗸𝗮𝗿𝗲𝘀𝗶 𝗮 𝘁𝗹𝗲𝗶𝗵𝘁𝗹𝗲𝗻𝗴 𝟰 (𝟰 𝗞𝗲𝘆 𝗣𝗿𝗶𝗻𝗰𝗶𝗽𝗹𝗲𝘀)

1nak. Pumpak cungah zumhnak (a belief in individual)

2nak. A hriruang le thanchonak cungah zumhnak (a belief in reason and progress). Mah zumhnak nih ai tleih mi cu minung paoh paoh nih hmailei karhlan khawhnak le thanchonak hi kan minung sinak in kna herh dih mi a si i ramkhel cu cawhrup in kal pi mi thiamnak (the art of compromise) ti hi a si.

3nak. Lungtin hnatlaknak in hrambunh mi zatlang nunphung cungah zumhnak (a belief in society that consensual). Pakhat le pakhat kar ah buaibainak le dohdalnak siloin pakhat le pakhat ipeihtleihnak le riantuanttinak le phung le phai ser mi a zul mi cungah ai hngat mi zumhnak.

4nak. Nawlneihnak cu i hrom ding a si ti mi zumhnak (a belief in shared power). Minung pakhat, buu pakhat khat le Cozah pakhat khat lawng nih nawlngeihnak ngeih dih ding a si lo ti mi zumhnak.

𝗗𝗶𝗺𝗼𝗸𝗮𝗿𝗲𝘀𝗶 𝗧𝘂𝗻𝗴𝘁𝗹𝗮𝗻𝗴 𝗞𝗮𝗹𝗻𝗶𝗻𝗴 [𝗗𝗲𝗺𝗼𝗰𝗿𝗮𝘁𝗶𝗰 𝗙𝗿𝗮𝗺𝗲𝘄𝗼𝗿𝗸)

Liberal dimokaresi kalnak ding ah a tleihtleng tungtlang an um. Cu hna cu;

1nak. Legitimacy (Zapi nih cohlan khawh mi sinak): Zapi nih cohlan khawh mi cozah cu ram uk ding ah ram mipi nih nawl an pek mi a si. Cucaah, ram mipi nih cohlan mi cozah nih cun ram mipi thatnak le damnak caah upadi, phung le phai pawl kha a ser hna lai.

2nak. Justice (Dingthlu lairelnak): Dingthlu lairelnak ti mi cu ram mi vialte kha tluk ceo le ruang tein biakhiahnak a pek hna lai. Mi pakhat siseh, phu le buu pakhat cungah ahlei in tanhhlei ngei in biakhiahnak a tuah lai lo.

3nak. Freedom (Zalonnak): Zalonnak kan ti mi cu a mah tein zalong tein duhthimnak le biakhiahnak a tuah lai i ai thim bantuk tein tuanvo lak ding zong a cohlan lai. Zei deuh dah ka thimnak lai ti mi kha a mah tein tuahkhawhnak a ngei lai. Upadi nih zei dah a onh le a kham ti zong tha tein a thei khawh lai. Ramkhel kalning le mipi zalonnak kha a upat lai.

4nak. Power (Nawlngeihnak): Nawlngeihnak ti mi cu cozah nih zei tluk in dah nawl a ngeih ding a si tbk kha Constitution (phunghram pi) ah an ser chih lai. Cuai a thlai hna lai (check and balance). Tahchunnak ah, Parliament, Ministers pawl le judicial (upadi tlai pawl) i an nawlngeihnak kha ri a chiah lai.

𝗗𝗶𝗺𝗼𝗸𝗮𝗿𝗲𝘀𝗶 𝗶 𝗮 𝘁𝗵𝗹𝘂𝗿𝗽𝗶 𝗮 𝘁𝗹𝗲𝗶𝗵𝘁𝗹𝗲𝗻𝗴 𝗽𝗮𝘄𝗹 (𝗞𝗲𝘆 𝗗𝗲𝗺𝗼𝗰𝗿𝗮𝘁𝗶𝗰 𝗣𝗿𝗶𝗻𝗰𝗶𝗽𝗹𝗲𝘀)

1nak. Zapi aiawhtu palai thim mi hna cungah cozah nih an polasi ser mi zohfel le tawlrel ding in phunghram nih nawl a pek hna.

2nak. Mipi thim mi palai hna cu hramhram loin minung pakhat le buu pakhat nih lak mi siloin felfai tein tuah mi thimnak in a chuak mi an si lai.

3nak. Kum tling paoh nih thimnak ah vote peknak nawl an ngei dih lai.

4nak. Cozah riantuan tu si dingah kum tling paoh nih thimnak ah luh khawhnak nawl a ngei lai.

5nak. Rammi a si mi paoh nih lehrulnak le tih thinphannak ngei lo tein ramkhel kongah chimrelnak a ngei lai.

6ak. Rammi a si mi paoh nih information kha hlethlainak le kawlnak nawl an ngei lai. Cozah nih tangka hmannak pawl hna khi freedom of information phung ning in hmuh khawhnak nawl an pek hna lai.

7nak. Rammi hna nih zalong tein an duh mi ramkhel party talh in buu le phu an ser lai.

8nak. Thimmi palai hna nih cunglei nih an ka nenh chih lai ti phannak um lo tein a nawlngeihnak kha tha tein a hman lai.

9nak. Phunghram hna le buu hruainak hna pawl hi buu le mizei hmanh tleih hip mi siloin aho cung hmanh ah hngatchannak ngei loin a dir mi an si lai.

10nak. Rammi hna kha an duh thil cungah zalong tein chimrelnak an ngei lai i dohdalnak leikam zong in chimrelnak an ngei lai.

𝗗𝗶𝗺𝗼𝗸𝗮𝗿𝗲𝘀𝗶 𝗵𝗶 𝗽𝗵𝘂𝗻 𝘇𝗲𝗶 𝘇𝗮𝗵 𝗱𝗮𝗵 𝗮 𝘂𝗺?

1nak. Direct dimokaresi [rammi chung in pa a si mi paoh – ralkap training a dih mi – nu le sal a si lo mi paoh ramkhel biakhiahnak ah tal khawh a si. Mah dimokaresi phung hi tuchan ah an hmang ti lo]

2nak. Representative dimokaresi [Palai aiawh thlah mi dimokaresi ti mi cu mipi nih thim mi palai pawl hna khi ram uknak dingah tuanvo pek mi an si. Australia hi representative dimokaresi a si]

3nak. Constitutional dimokaresi [Phunghram ah hrenhchih mi dimokaresi ti mi cu phunghram pi nih mi zei bantuk dah mipi aiawh kho mi an si lai le zei tin dah mipi an aiawh ning a si lai ti mi khi a hrilhfiah lai. EU ram tam deuh, United States le Australia tbk hna hi constitutional dimokaresi ram an si]

4nak. Monitory dimokaresi [Ngiat zoh peng mi dimokaresi ti mi cu cozah nih a nawlngeihnak a hman ning le a riantuan ning kha mipi, pumpak buu, phu hna siseh, hlethlaitu buu (commission) le upadi hna nih ngait peng mi uknak phung hna khi an si]

Chap chih mi: Tuchan nitlak lei ram a tam hna zoh tikah representative democracy an hmang deuh kha hmuh khawh an si. Tahchunnak ah,

A.United Kingdom (UK) hna khi a unitary parliamentary constitutional monarchy an si. Atawinak cun UK cu aphung men in an   phunghram pi ah ram i lutlai cu siangpahrang   silo siangpahran nu a si lai. Cu siangpahrang   nu/pa tangah ram hruai ding in party kip  cawh in zuamnak/thimnak tuah hi cozah ser i uknak a kal mi kha a sawh duh mi a si. Siangpahrang nu/pa nih phunghram nih a nawlngeihnak a pek mi (executive power) kha an hmang tuk lem lo.

B.France hna khi unitary semi-presidential republic an si. An kalning cu Prime Minister cu an ram parliament riantuan ning caah tuanvo a ngei i President ram pumpi a tam deuh nih thim mi kha a si.

C.United States khi constitutional federal republic tiah an auh. An kalning cu an ram hruaitu dingah siangpahrang nu/pa nih thim mi siloin mipi nih thim mi hruaitu le palai hna nih uk mi ram a si khi a sawh duh mi a si. Federal ti mi cu states 50 a um mi dih lak fonh in ser mi cozah kha a sawh duh. Republic ti mi cu rammi nih nawl an ngeih khawhnak lam a ser piak tu cozah ti khi a si.  Asinain, thim mi palai hna lawng nih cu nawlngeihnak cu an hman khawh.

Adonghnak ah, vawilei cung minthang catial thiam Alain Touraine nih a tial mi cu dimokaresi hi thianghlim tein i tel (participate) le thianghlim tein za a long mi (liberal) a si thlu lo. Adih dongh tiang kan zoh ahcun pakhat le pakhat kar lak i a buaibai mi kha siamremhnak a tuah piak tu (settlement) a si. Mah thil pahnih ai pialkan mi – ai ralkah mi silo ai zuam cawh mi – chawva le caan pek in taltum chih a hau mi pekchannak (investment) le mah tein taltumnak (participation) asiloah chonhbiak a hau mi (communication) le midang aw-aan in a um mi (subjectivity) kar lak buaibainak a thlung pi hna kha tha tein cohlan le kalter tti khawh kha dimokaresi phung nih cun a sawh duh bik mi a si ko tiah a ti.

Chirhchan:

1. Alain Touraine
2. Australian Parliament – Archive file
3. US Embassy in Australia
4. UNESCO

Credit:Sang Hre